Журналист Брюс Панниер жүргізетін Majlis подкасының кезекті хабары отарлық мұрадан арылу тақырыбына арналды. Талқыға Вашингтондағы Ұлттық қорғаныс университетінің саяси ғылымдар профессоры, Орталық Азия жөніндег сарапшы, Қырғызстан тумасы Эрика Марат, Лондон университеті колледжінің саяси социологы, Қазақстан тумасы Диана Құдайберген және АҚШ-тағы Питцер колледжінің социологы және профессоры, Қазақстан тумасы Азамат Жүнісбай қатысты.
Орталық Азияға "пайдалы" отарлау жайлы әңгімелерге қарсы тұру
Брюс Панниер: Украинада кең ауқымды соғыс басталғалы бері Ресейдің Орталық Азиядағы тарихи мұрасы туралы жиі сөз болады. Ресейліктердің көбі, әсіресе ресми тұлғалар, отарлау осы аймаққа пайдалы болды деп жүр, кейде сол пікірді тықпалап, таңуға да тырысады.
Бірақ Ресей патшалығы және кейін совет өкіметі билік құрған кезеңдерге басқаша көзқараспен қарайтын адамдар қатары барған сайын ұлғайып келеді. Бұл мәселе бүкіл аймақта кең ауқымды пікірталас туғызды: сол кезеңдерді қалай бағалау керек және Орталық Азияның Ресеймен болашақтағы қарым-қатынасы қандай болуға тиіс?
Диана, сізбен бірге бір-екі жыл бұрын отарсыздандыру және оның дамуын талқылағанбыз, бірақ одан бері көп нәрсе өзгерді. Сіз осы процеске белсенді түрде қатысып жүрсіз. Бұл әңгіме қазір қандай бағытта дамып жатыр?
Диана Құдайберген: Қырғызстандағы әріптестерімнің "Одеколон" подкасына қатыстым. Бұл Солтүстік Еуразия елдерінен – Саха, Тыва, Бурятия және өзге аймақтардан келген адамдар мен Орталық Азия өкілдері бірлесіп дайындаған жоба. Осындай әңгімелер барысында Ресейдің отаршылдық идеясы мен оның біздің мәдениеттерімізге зияны туралы ой-пікірлердің – мейлі әртүрлі деңгейде және қилы аспектіде болса да, – көп жағдайда трансұлттық, трансшекаралық перспектива тұрғысынан талқыланатынын байқадым. Бұл өте қызық диалог.
Әрине, ресейлік немесе басқа да кез келген отарлық басқару "пайдалы" болуы мүмкін деген идеяның өзі маған айтарлықтай қорқынышты болып көрінеді. Және біз соны талқылаймыз.
Тіл мәселесі де қызу талқыланатын бөлек бір тақырып. Орыс тілін отарсыздандыруға бола ма? Бұл мұраны қайткеніміз жөн? Дәл сол орыс отаршылдығының кесірінен Орталық Азияда ғана емес, Солтүстік Еуразияда да көп адам өз ана тілінде сөйлемейді. Сонымен не істеуіміз керек? Бұл талқылардағы ең күрделі әрі өткір мәселелердің бірі осы деп ойлаймын.
Брюс Панниер: Эрика, Қырғызстанда ресми құжаттарды түгелдей қырғыз тіліне аудару туралы шешім қабылданған кезде Ресейдің сыртқы істер министрлігі наразылық білдіріп, оны дискриминация деп атады. Сіздің ойыңызша, Орталық Азияда орыс тілінен ана тіліне көшу үрдісі қалай жүріп жатыр?
Эрика Марат: Меніңше, тіл мәселесі әсіресе Қазақстан мен Қырғызстанда, сондай-ақ Ресей құрамындағы солтүстіказиялық республикаларда ерекше өзекті мәселе болып тұр. Себебі нақ бізді отарлау мен орыстандыру саясаты ерекше қатаң жүргізілді.
Қазір ана тілін үйренуге деген құлшыныс анық байқалады. Адамдар оны жай ғана үйреніп қоймай, бір кездері сол тілмен қоса айырылып қалған құндылықтарды – әдебиет, мәдениет, рухани мұра элементтерін – танып-білуге құмартады.
Тіл үйренуге қызығушылық артып келеді, бірақ ресурстар қажет. Жай ғана ынта болғаны аздық етеді. Бұл тұрғыда Қазақстан құралақан емес – онда қазақша әдебиет көп, қазақ тілін үйренуге арналған бастамалар бар. Қырғызстанда ресурс азырақ, бірақ төменнен бастау алған ынталы топтар баршылық – олар қырғыз тілін үйренгісі келетін жандарға көмектеседі. Қалаларда балаларын қырғызша оқытуға ынталы отбасылар барған сайын көбейіп келеді.
Орыс тілі туралы айтар болсақ, егер оны саяси құрал деп емес, байланыс құралы ретінде қарастырсақ, онда бұл тақырыпты қай тілде талқылайтынымыз маңызды емес деп есептеймін. Бұл орайда адамдардың өзара қарым-қатынас жасауға, идея алмасуға, жаңа, отарлық мұрадан ада сананы дамытуға мүмкіндігі болғаны маңызды.
Отарлық қамытынан құтылуды орыс тілінде талқылаған кезде біз іс жүзінде тілдің өзін де одан арылтамыз. Ресей басқыншылығын орысша талқылағанымызда бір украин студентім айтқандай, "отарлаушының құралын оның өзіне қарсы қолданудан қорқудың еш қажеті жоқ". Менің де ұстанымым сондай.
Брюс Панниер: Сіз отарлық мұрадан арылу тақырыбына әлеуметтік желілерде белсенді түрде пікір білдіріп жүрсіз. Украинада соғыс басталғаннан кейін Орталық Азияда болып жатқан процестерді қалай бағалайсыз?
Азамат Жүнісбай: Кейінгі кездері былтыр жазда жүргізген зерттеуімнің нәтижелері жайлы көп ойланып жүрмін [2024 жылдың жазында жазып алғам]. Алматыда ұлты қазақ 40 адаммен сұхбаттасып, олардың совет дәуірін қалай қабылдайтынын, отарлау мен отарлық мұрадан арылу жөнінде не ойлайтынын білгім келді. Әсіресе күнделікті өмірде өздері сөйлесетін тіл олардың көзқарасына қалай әсер ететінін анықтау қызықтырды – яғни олар жаңалықтарды қай тілде оқып, тыңдайды, өзге адамдармен қай тілде сөйлеседі, т.с.с.
Қырық сұхбаттың жартысы негізінен қазақша сөйлейтін адамдардан алынды. Олар орысша да біледі, бірақ негізгі пайдаланатыны – қазақ тілі. Ал екінші жартысы – менің отбасым сияқты, күнделікті өмірде орысша сөйлесетін ұлты қазақ адамдар.
Әр топты қосымша топтарға бөлдік: 30 жасқа дейінгі 10 адам (яғни 1991 жылдан кейін өмірге келгендер) және 50 жастан асқан 10 адам (совет дәуірін көргендер). Нәтижесінде төрт топ шықты: қазақ тілінде сөйлесетін егде және жас адамдар, орысша сөйлесетін егде кісілер мен жастар.
Зерттеу нәтижелері өте қызықты болды. Қазақ тілін күнделікті пайдаланатын және әлем жайлы қазақша оқып, ой тоқыған адамдар совет дәуіріне әлдеқайда сыни тұрғыда қарайтын болып шықты. Олардың жасы да, қарты да бірдей: "Ол – отарлау болды" деп тіке айтады.
Ал енді орысша сөйлейтін қазақтар тобында жас айырмашылығы үлкен рөл атқаратыны байқалды. Бұл топтағы жастар (30-ға дейінгі) да совет мұрасын сынға алады. "Жетіліп, дамыдык", "біз үшін жолдар мен ауруханалар салынды" деген сынды сөздер мүлде айтылған жоқ. Бұл топтағы жастар Ашаршылық, экологиялық апаттар, тілдің жойылуы, зиялылардың көзін құрту саясаты туралы айтты.
Егде жастағы орысша сөйлейтін қазақтар – қазіргі Ресейде отарлаудың "пайдасы" жайлы айтылып жүрген әңгімелерге сенуге ең бейім топ болып шықты. Олардан осы стереотиптер жиі әрі барынша айқынырақ байқалды.
Мен осы құбылыстарды тереңірек зерттегім келеді, бірақ мұндай көзқарас әлгі адам тұтынатын медиамен тығыз байланысты екені қазірден-ақ көрініп тұр. Әдетте жастардың көпшілігі теледидар көрмейді, сол себепті ресейлік телеарналар пропагандасы оларға дарымайды. Ал егде адамдар теледидар көреді, бірақ егер ол қазақ тіліндегі телеарна болса, Ресейдің "зәрлі" насихаты оларға жетпейді.
Осылайша, орысша сөйлейтін егде жастағы қазақтар – Ресей пропагандасының ықпалына ең осал топ болып отыр.
Ана тілдің маңызының артуы
Брюс Панниер: Қазақстанда кейінгі жылдары медиа тұтыну саласында өзгерістер байқала ма? Қазақ тілінде хабар тарататын БАҚ-тар жұрт арасында танымал бола бастады ма?
Азамат Жүнісбай: Әрине, оған күмән жоқ. Бұл демографиялық өзгерістерді көрсетеді. Айырмашылығын айқын байқап жүрмін. Үйге барған кезімде анамның теледидарын қосып қараймын, қазақша контент бұрынғыдан әлдеқайда көбейген.
2000-жылдардың басында, қазақ тіліндегі контент 50 пайыздан кем болмауы шарт деген талап енгізілгені есімде. Сол кезде ондай бағдарламаларды көбіне ертемен немесе түн мезгілінде көрсететін, заң талабы тек формалды түрде орындалатын, ешкім мән беріп қарамайтын. Бірақ қазір жағдай басқаша. Қазақ тіліндегі контент әлдеқайда маңызды әрі танымал бола бастаған.
Брюс Панниер: Диана, осыдан біраз жыл бұрын Қазақстанда қонақүйде отырғанымда теледидардан қазақ телесериалын көрсетіп жатты. Ол мені елең еткізді, өйткені әлгі телесериалда ойнаған қазақтар мен орыстар қазақша мен орысшаны араластырып, біресе қазақ тілінде, біресе орыс тілінде сөйлесіп отырды. Қазақ тілі басымдыққа ие бола бастады ма, әлде бұл тілге қатысты тепе-теңдікті сақтауға ұмтылыс па?
Диана Құдайберген: Кейінгі онжылдықта, әсіресе 2022 жылы Ресей Украинаға басып кіргеннен бергі уақытта байқап жүргенімдей, бұл өзгеріс "төменнен" басталып жүріп жатыр. Бұрын жұрт міндетті оқу бағдарламасынан сынақ тапсыру я жұмысқа тұру үшін тіл үйренуге немесе оны қолдануға мәжбүр болса, енді жағдай өзгерген. Қазір қозғалыс "төменнен" басталады: қазақша контент барған сайын танымал болып бара жатыр, бұл сәнге айналды, "мықты" деп қабылданады.
Жұрттың бәрі қазақ музыкасындағы жаңа толқын туралы айтып жүр, қазақша рэп өзіме бозбала шағымнан жақсы таныс, маған ол үнемі танымал болғандай көрінеді. Және де рэп әрдайым қос тілде шырқалатын, екі тілді араластыра қолданып, оны қызықты әрі табиғи етіп жеткізетін.
Қазір бұл трендке айналды. Қазақ тілі мен қазақ мәдениетінің "мықтылығы" бұрын-соңды болмаған салаларға тарап жатыр. Бұл әсіресе медиада, мемлекеттік қана емес, тәуелсіз БАҚ-та анық байқалады.
Біз әсіресе Қазақстанда кәдімгідей өрлеуді, әсіресе көркемөнер саласы мен мәдени ортада отарлық құрсауынан арылған ой-сананың дамып жатқанын көріп отырмыз. Отарлықтан арылған феминистік кино толқыны пайда болды. Қазір Қазақстанда бірнеше тамаша кино байқауы өтіп жатыр. Солардың бірі – "Көзқарас" деп аталады, ол жас қазақ режиссері Мәлика Мұхамеджан ұйымдастырған феминистік кинофестиваль. Мәлика "назарбаевтық" емес, постсоветтік дәуірде өскен жаңа буын өкілі. Бұл жаңа буын қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде сөйлеуді міндет деп ауырсынбайды, оларға әсіресе ең алдымен қазақша сөйлеу – табиғи әрі стильді нәрсе, бұл оларды керемет етіп көрсететін өмір сүру тәсілі.
Және де олар Алматы сияқты отарлау қолтаңбасы қалған кеңістікті де "жаулап" жатыр. Бұл отар болғаны қатты сезілетін қала деп үнемі айтып жүрмін. Қазақстанға тек Алматыға қарап баға беретін адамдар тым тар, урбанизациялық көріністі ғана көреді. Қазақстанға тек сол арқылы қарау дұрыс емес, өйткені Алматының жайы оның өзіне ғана тән.
Бірақ оның өзі де өзгеріп жатыр. Қазақ тілі тіпті бұрын оны мойындамайтын ортада да "мықты" санала бастады. Ал егер Алматы мен Астанадан ұзап шықсаңыз, аймақтарда, мысалы, Маңғыстау өңірінде адамдар бір-бірімен үнемі қазақша сөйлеседі. Мен Жаңаөзенде болғанымда, жұрттың бәрі қазақша сөйлейтінін, орыс тілінде сөйлеу былай тұрсын, ешкім сөзіне орысшаны араластырмайтынын көрдім. Күнделікті қазақша сөйлесу саф ауадай жан сергітті.
Сондықтан қазіргі кезде жағдай өзгеріп жатыр. Мысалы, біздің тамаша авторлар қауымдастығымыз бар – бұл өте күшті қозғалыс. Менің сүйікті авторларымның бірі – Тілек Ырысбек, қазіргі таңда ол қазақ және Орталық Азия әдебиетінің ең жарқын тұлғаларының бірі. Ол қазақ тілінде тамаша сөйлейді және қызықты контент жасайды. Тіпті бұрын орысша сөйлеген немесе екі тілде еркін сөйлейтін адамдар да қазақ тілінде контент бастап жасап жатыр.
Қазіргі заманғы өнер саласында да тың серпін байқалады. Келесі кітаптарымның бірі сол туралы – Орталық Азиядағы наразылық өнері жайлы болмақ. Өзім он жылдан астам уақыттан бері араласып жүрген таныс адамдардың кейбірі аяқ астынан: "Сенімен қазақша сөйлескім келеді, мейлі тіпті қате я акцентпен айтсам да, өз тілімде сөйлегім келеді", – деп ынта білдіріп жатады. Бұл өте ғажап қой.
Әсіресе, бұл қозғалыс 2022 жылдың ақпанында Украинаға басқыншылық жасалғаннан кейін күшейді. Бұрын қазақшаны мүлде дерлік қолданбаған, орысша сөйлеп жүрген адамдарға бұл триггер болды, қазір олар қазақ тілін бойына сіңіруге тырысып жүр. Бұл екі қыры бар қозғалыс: бір жағынан – Ресейдің отарлық мұрасынан арылу болса, екінші жағынан – қазақ тілінің ықпалын күшейтіп, бұрын қазақ тілінен бойын аулақ ұстап келген қоғам бөлігінде оның қолданыс аясын кеңейту.
Брюс Панниер: Эрика, жаңа ғана Диана жастардың қазақ тілін жиі қолданатынын айтып, оны сипаттағанда "мықты" деген сөз қолданды. Мен мұны басқа адамдардан да естідім – қазіргі кезде ана тілінде сөйлеу жастар арасында сәнге айналыпты. Орталық Азияның басқа елдерінде ондайды байқап жүрсіз бе?
Эрика Марат: Иә, солай. Қазіргі уақытта ана тілінде сөйлеу немесе сол тілдегі сөздерді күнделікті қарым-қатынаста көбірек қолдану сәнге айналды.
Тіпті негізгі тілі орысша болса да, адамдар кейбір сөздерді қосып сөйлеуге тырысады. Мысалы, өз басым орысша сөйлейтін адаммын, қырғыз тілі мен үшін ұйқыда жатқан тіл деп айтуға болады. Бірақ Қырғызстанға әр келген сайын мен қырғызша сөйлесуге тырысамын. Оным адамдармен қарым-қатынаста тереңірек байланыс орнатуға септесетіні мені қайран қалдырды. Әсіресе, орысша білмейтіндермен сөйлескенде бұл өте маңызды. Ол әңгімелердің эмоциялық мазмұны – маған көптен жетіспеген ләззат сыйлады.
Сондықтан мұндай өзгеріс, Қазақстанмен салыстырғанда шағынырақ және ол сияқты бай болмағанымен, Қырғызстанда да ақырындап жүріп жатыр. Бұл, меніңше, ой-санада анағұрлым тереңірек бұлқыныс болып жатқанын көрсетеді – өз мәдениетінен қымсынудан, оны ұят нәрсе санап жеруден арылу сезімі. Адамдар өз мәдениетін орыс я еуропалық мәдениеттен "төмен", "мешеу қалған" деп кемсітуді қойды, оны ата-бабадан қалған асыл мұра деп қастерлеп, көкірегін мақтаныш пен қуаныш кернейтін, бойына күш беретін қуат көзі ретінде қабылдай бастады.
Орталық Азиядағы орысша сөйлейтіндер санасындағы отарсыздану
Брюс Панниер: Ресей президенті Владимир Путин Қазақстанға сапарлағанда, Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев өз сөзін қазақ тілінде бастап, сыртқы істер министрі Сергей Лавров бастаған Ресей шенеуніктері құлаққап тағуға асықты. Мұны "ұлтшылдық белгісі" деп қабылдағандар көп болды. Ал сіз мұны қалай бағалайсыз? Бұл қазақ тілі мемлекеттік тіл екенін көрсету ме, әлде онда терең мән жатыр ма?
Азамат Жүнісбай: Бұл санаулы секундқа ұласқан сөз болды, екі-ақ ауыз сөз. Бірақ оның мәні зор болды. Мұндағы месседж мынадай: сіз басқа елдесіз. Иә, сіз бұрынғы отаршы державасыз, бірақ біз сізге деген сөзімізді сіздің тіліңізде бастамаймыз. Біз өз тілімізде сөйлей бастадық. Мен үшін бұл қысқа, бірақ маңызды белгі болды.
Диана айтқандай, Орталық Азияның көп бөлігінде адамдар өз тілінен ажыраған жоқ. Орыс тілі ана тілге айнала алмады, олардың санасы отарлық құрсауына түспеді.
Ал бірақ отарлау бұғауы сана деңгейіне жеткен жерлерде енді мәдениет пен тілді қалпына келтіру үшін көбірек еңбектену қажет болады. Мәселен, орыстанған қырғыздар мен қазақтар өз тілінде сөйлей алмайды.
Совет одағы тұсында Орталық Азияның орыстанған адамдары "империялық орталыққа" өзгелерден жақындау болып, игіліктерге кенелді. Орыстану жайлырақ өмірдің кілтіне айналды. 2022 жылы [Украинаға қарсы] басқыншылық соғыс басталған соң, дәл осы адамдар қиын жағдайға тап болды. Олар өз тіліне, мәдениетіне және халқына апарар ұзақ жолға түсті. Эрика жақсы айтты: өз тіліңде сөйлей бастасаң, бұрын болмаған терең деңгейде байланыс орнатасың.
Отарсыздану, әсіресе ішкі әлеміңді отарлық құрсауынан босату – бүкіл жан-дүниеңді төңкеріп тастайтын ауқымды жоба. Бірақ ана тілінен ешқашан ажырамаған, орыс тіліндегі "көбіктен" тыс өмір сүретін адамдарға бұл мүлде басқаша болып көрінеді. Мұны өзгеше қабылдайды, өйткені көптеген академик, интеллектуал, коммерциялық емес ұйым қызметкерлері орысша сөйлейтін отбасынан шыққан. Сол себепті бұл ауқымы үлкен құбылыс көрінуі мүмкін. Бірақ іс жүзінде ана тілінен ажырамағандар көп. Мен мұны керемет деп санаймын.
Бірақ меніңше, біздің арамыздағылардан ең қиянға кеткендер – іс жүзінде ана тілі мен мәдениетінен қол үзген я саналы түрде тәрк еткендер – дәл солар қазір бәрін ой елегінен қайта өткізіп, қалпына келтіруге тырысып жатыр. Бәлкім осының өзі кем дегенде адамдардың көзқарасы, мәдениеті, санасы тұрғысынан орыс отаршылдығы Орталық Азияда соншалық сәтті болмағанын көрсетсе керек. Немесе халықтың бәріне бірдей өтпеді деуге болады.
Орталық Азия мен Ресей арасындағы "жарылқаушы және кіріптар" қатынасы
Брюс Панниер: Түркіменстан президентін есепке алмасақ, Садыр Жапаров – жарты ғұмырын Совет одағында өткізбеген жалғыз президент. Оның халықпен сөйлесуінен айырмашылық байқайсыз ба? Путинмен не өзгелермен орыс тілінде сөйлесетіні түсінікті. Бірақ Орталық Азияның жасы үлкендеу басшылары – Рахмонмен, Тоқаевпен, тіпті Мирзияевпен салыстырғанда оның айырмашылығы бар ма?
Эрика Марат: Бұл – өте қызық байқау. Бұрын ол туралы ойланбаппын, бірақ қазір сіз айтқан соң байқап отырмын. Ол шынымен де халықтың қатты орыстанбаған бөлігімен бір тілде сөйлеседі, қаладан тыс жерде өмір сүретіндерге жақын ұғымдар мен мазмұнды жеткізе біледі. Мұндай нәрсе [Қырғызстанның бұрынғы президенті Алмазбек] Атамбаевтың қолынан келмейтін. Бұл сондай-ақ Тоқаевтың, Мирзияевтің, әсіресе Рахмонның қолынан да келмейді.
Халықпен тіл табыса алғанының арқасында, жемқор әрі авторитар басқару стиліне қарамастан Жапаров ел арасында танымал болып отыр. Бірақ сөйте тұра ол Мәскеумен тығыз қарым-қатынасты жалғастырып келеді. Түркімен басшысын есепке алмағанда, аймақтағы барлық басшылар Мәскеумен "жарылқаушы және кіріптар" (патрон-клиент) қарым-қатынаста немесе оған өте адал. Олар Ресейдің Украинада жасап жатқан зұлымдығы мен қатыгездігіне қарамастан, Мәскеуге жақын болудың пайдасы көп деп біледі.
Орталық Азияда, соның ішінде әсіресе Қырғызстан мен Қазақстанда байқалып отырған бөліну дәл осыдан басталуы мүмкін деп ойлаймын: қоғам алға жылжып, интеллектуалдар, шығармашылық элитасы және азаматтық белсенділер отарлық нарративтен бас тартып, Ресей мен оның мұрасының мәнін қайта қарап жатыр. Ал үкіметтер мен басшылар туралы бұлай айта алмаймыз. Алдағы жылдары Орталық Азия елдерінде қоғам мен жемқор автократтардың Ресей туралы көзқарастары қақ жарылғанда бұл бөлініс неге апарып соғатыны маған қызық болып отыр.
Мұндай қайшылықты бұған дейін өзге аймақтардан байқадық. Ондағы қоғам отаршылдық мұрасынан ғана емес, тәуелсіздік ала тұра отаршыны қолдап, соның жолына түскен басшылардан да арылуға талпынып жатыр.
Брюс Панниер: Ресей мұрасы жайлы сөйлессек. Бірталай жыл бұрын Орталық Азия ауылдарында жұмыс істегенімде әрбір 8-10 апта сайын Мәскеуге барып тұруым қажет болды. Көшеде қарапайым ресейліктермен сөйлескенімде олар әрдайым "Ресей Орталық Азияға көп жақсылық жасады, Ресей ықпалының арқасында ол жақта өмір жақсарды" дейтін. "Ықпалы" дейтін, ешқашан "отарлау" деп айтпайтын. Қазақстанда Ресей мұрасы туралы не айтады? Жұрт "Ресейден алғанымыз көп" дей ме? Мұндай әңгіме қалай өрбиді?
Диана Құдайберген: Бұл туралы кітап та жазғанмын. Отарсыздану жайлы ой қозғайтын еңбегімде отарлау тарихын зерделеу, пайда болған жікпен не істеу қажеті қамтылған. Онда әсіресе ұлт мәселесіне, орыстар мен қазақтар арасындағы ұлтаралық қақтығыс қаупіне басымдық берілген.
Совет одағы "біз болмасақ, бұл екі халық бір-бірін қырып-жояды" деген идеяға сендіргісі келді. Мұны партия мұрағатынан да байқадым. Бірақ кейінгі 30 жылда олар айтқан ауыр трагедияны байқамадық. Бар болғаны санаулы жергілікті кикілжіңдер ғана болды.
Иә, нәсілшілдік және дискриминацияның өзге де формалары қылаң берді, бірақ ашық зорлық-зомбылық болған жоқ.
Мен бұған қоса Қазақстан орыстары кім деген мәселені де зерттеп жүрмін. Бұл зерттеу эмоцияға толы болды. Біздің орыстар қазір елге келіп жатқан, мобилизациядан қашқан орыстардан ерекшеленеді. Қазақстанда баяғыдан тұратындар, отбасы тарихы осында қалыптасқандар Мәскеуден келген орыстардай емес. Біз "өзіміздің" орыстар мен кейінгі келіп жатқан орыстардың айырмашылығын байқап отырмыз. Зерттеуімдегі тараулардың бірінде осы жайлы аздап жаздым да.
Қазақстандағы немесе Орталық Азиядағы орыстарға, осы елдің азаматтарына, осы ел мен қоғам тарихының ажырамас бөлігі саналатын адамдарға отарлаушы деп қарау – әңгіме бастаудың дұрыс жолы емес. Өйткені бұл адамдар мен олардың отбасыларын отарлауға тікелей қатысқан деп айта алмаймыз. Олайша жалпылама қарау өте қиын мәселе тудырады деп ойлаймын.
Мәселенің жиі сөз болатын тағы бір қыры бар. Біз үшін 20-ғасыр – совет колонизациясының ғасыры. Бірақ кей қазақтар бұл мәселеге келгенде: "20-ғасыр қаншалық қатал болса да, оның бізге бергені мол болды: білім алдық, бізде қазір опера театры, қалалар, өркениет бар" дейді. Олар осы сөздің өзі отаршыл түсініктен туған сөз екенін аңғармайды. Отарлауға дейін Орталық Азия көшпенділері өркениет пен мәдениеттен жұрдай болған деу империя мен отарланған ел арасында иерархия құрғанмен тең. Осы игіліктердің бәрін, ағартушылықты, модернизацияны, т.с.с. сендерге біз әкелгенбіз дегенге саяды.
Осындай сарында, өз мәдениетін мүлде кемсітіп сөйлеп, өткенді мансұқ ету қиын проблема тудырады деп ойлаймын. Біздің ғажап ауыз әдебиетіміз болды. Бәлкім еуропалық колониялық түсінік аясында оны "әдебиет" деп танымаған болар, бірақ одан ол әдебиет болмай қалған жоқ.
Біз шынымен күресуіміз керек тағы бір мәселе бар. Ол – әлі күнге дейін байқалып отырған дискриминация. Дискриминация мен нәсілшілдік түрлі деңгейде бар. Совет одағында нәсілшілдік болған жоқ деу шындыққа жанаспайды. Ол кезде нәсілшілдіктің өзіндік түрі болды және ол әлі де бар. Мұны мысалы, Ресейдегі Орталық Азия мигранттарын зерттейтін әріптестерімнің еңбектері көрсетіп отыр.
Орталық Азиядан шыққандарды "ч" әрпінен басталатын сөзбен атайды. Бұл нәсілшіл сөзді қолданғым келмейді. Ол – өте жаман сөз. Ресейде осы нәсілшіл тіл қалыпты тілге айналды. Ресей медиасы таратқан хабарларда қарапайым адамдар: "Бұл жерден пәтер жалдағым келмейді, мұнда тәжіктер көп екен" деп оп-оңай айта салатынын көріп жүрмін. Соны көргенде де: "Бұл қалыпты нәрсеге айналып кеткені сонша, мемлекеттік телеарналардан емін-еркін айта береді екен ғой" дейсің іштей.
Отарлық әрдайым иерархиямен, империялық бөлініспен қоса келеді. Онда біреу төмен, біреу жоғары тұрады. Мұндай иерархиялану – күресуді қажет ететін ең үлкен мәселелердің бірі деп білемін.
Осы иерархиялану аясында көптеген мифтер мен жалған нарративтер тарап жатыр. Иә, опера театры дегеніңіз керемет. Бірақ ол үшін біз 1933 жылғы Ашаршылықта құрбан болған миллиондаған адамның өмірімен ақы төледік. Қалаларды көшпенді халықтан тартып алынған жерге салды, содан тәркіленген ресурстардың күшімен тұрғызды. Сөйтіп сол халықтың ғасырлар бойы жалғасып келген дәстүрлі өмір салтын жойды.
Осыдан кейін мұндай "өркениет", мұндай "мәдениет" соған татиды деу асқан қатыгездік, өте ауыр түсінік болар еді. Осындай жолмен "өркениет әкелгенін", "Орталық Азия үшін отаршыл басқару пайдалы болғанын" тықпалаған адамдар, осы ел, осы қауым сол үшін зорлық-зомбылық көріп, зұлымдықты басынан өткергенін, оларға қарсы қылмыс жасалғанын ұмыт қалдырады.
"Отарлықтың жақсылығы болды, өйткені ол өркениет әкелді" деп айтсаңыз, сіз қаншама адамның өмірін жоққа шығарасыз, ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан, әлі күнге жазылмаған жан жарасын құнсыз қылып, небір зұлматты басынан өткерген халықтың қайғылы тарихын мансұқ етесіз.
Бұл мұраның ең үлкен проблемасы осында, біз оның ақ-қарасын айыруға тиіспіз деп ойлаймын. Отарсыздану дегеніміз – осы нарративтерден, түсініктерден арылу.
Брюс Панниер: Осыдан оншақты жыл бұрын Путин бір сөзінде Нұрсұлтан Назарбаев билікке келіп, бәрін біріктіргенге дейін қазақ мемлекеті болмаған деді. Кейінгі уақытта мұндай әңгімелерді жиі еститін болдық. Ресей келіп, қалыптасуына көмектескен, әйтпесе Орталық Азия халықтары ұлт болып өмір сүрмеген деген сарындағы әңгімені Ресей шенеуніктері қайта-қайта айтып жүр.
Азамат, сіз Қазақстан тумасысыз, қазақсыз. Мұндай мәлімдемелерді естігенде қандай күй кешесіз? Жұрт қалай қабылдайды деп ойлайсыз? Мысалы, олар Солтүстік Қазақстанда ешкім тұрмаған, адамдар жай ғана ел кезіп жүрген, ешбір жерге тұрақтамаған, Ресей келіп, оларға ұлт болып қалыптасуға көмектесті дейді.
Азамат Жүнісбай: Бұл жерде менде екі ой туады. Біріншіден, мұны ресейліктерден естігенде – мейлі ол саясаткер болсын, танымал тұлға болсын, өзін журналист санайтын адамдар болсын – Ресей қоғамын әлі ұзақ жол күтіп тұрғанын түсінесің. Оларға өзінің өткенін, не істеп, не қойғанын, өзгелерге қалай әсер еткенін зерделеуді үйрену қажет.
Көбі әлі де даму және модернизация тұрғысынан сөйлейді. Олар соған қадалып алғандай. Бұл оларды қаншалық ұзақ жол күтіп тұрғанын көрсетеді.
Ол жақтағы мұндай мәлімдемелер Орталық Азияда отарсыздану процесін жеделдетіп отыр. Өйткені Ресейдің отаршы, қатыгез, тәкаппар держава ретіндегі бейнесін елемей қою қиындай түседі.
Мұндай сөздер Ресей қоғамы отарлық тарихын әлі күнге дейін зерделемегенін білдіреді және Орталық Азияны Ресей үстемдігінен алыстата береді.
Жұрт Ресейден алыс кетуі үшін, оның кім екенін түсінуі қажет. Бұл әсіресе Орталық Азиядағы орысша сөйлейтін, бойына орыс мәдениетін сіңірген адамдар үшін өзекті мәселе.
Брюс Панниер: Мына бір сұрағыма бүгінгі хабарға қатысушылардың бәрінің пікірін білгім келеді. Ресейдің Украинаға басып кіруі Орталық Азиядағы отарсыздану процесіне қалай әсер етті?
Эрика Марат: Бұл отарсыздану тақырыбын мейнстримге шығаруға расымен көмектесті. Санадағы бұлқыныс, отарсыздану процесі әлдеқашан басталған. Түрлі талқылар мен белсенді іс-әрекеттер совет кезінде де болған. Бірақ 2022 жылғы ақпаннан кейін бұрын жекелеген топтарда – белсенділер, суретшілер немесе академиктер ортасында талқыланып келген бұл әңгімелер бүкіл қоғамдық деңгейге шығып, жаңа аудитория тапты. Бұл ұзақ уақыт пісіп, енді жарылған жемістей болды.
Азамат Жүнісбай: Оның рөлі зор болды, әсіресе толықтай орыстанған қазақтарға қатты әсер етті деп ойлаймын. Қазақстанда [Ресейдің Украинаға] басып кіргені көп адамды оятты.
Диана Құдайберген: Эрика мен Азаматқа қосыламын. Отарсыздану дискурсы совет кезіндегі диссиденттерде де болған. Мұның тілге де қатысы бар: қазақ тілінде сөйлейтін ортада бұл әңгімелер 1990-жылдардың өзінде-ақ айтылатын. Ол ортада осы тақырып жайлы белсенді түрде жазған авторлар мен платформалар болды.
Ал кейін, әсіресе 2000-жылдары бұл идеялар орыс тіліндегі кеңістікте тарай бастады. Постколониялық теория туралы кітаптар шыққан соң, мұны өзіміздің жағдайға қолдануға талпыныстар болды. Кейін отарсыздану санасы күшейді. Бұл ретте осы тақырып жайлы орыс тілінде жазған Мәдина Толстановаға ерекше алғыс білдіргім келеді, барған сайын көп адамдар оқи бастады.
Студент кезімде Сәуле Сүлейменовадан сұхбат алғаным есімде. Ол маған: "Бұл – нағыз ояну. Өмір бойы кешкен күйімізді сипаттайтын тіл ақыры пайда болды" деді. Ал ол – 1970 жылдары өмірге келген адам.
Адамдарда осы сөздік, осы ой-сана, іс-әрекет амалдары пайда болғаннан кейін көп нәрсе өзгерді. Мен қазір теория емес, практика жайлы айтып отырмын. Өйткені Орталық Азиядағы отарсыздану – бұл ең алдымен практика. Мәдени амнезия, мәдениеттен айырылу, жан-дүниеңді жаралы сезіну ұғымдары іште бұрыннан болған, бірақ оны жеткізетін нақты сөз болмады. Кейін осы сөздер пайда болғанда, адамдар өз тілін жасап жатыр.
Бұл – трансұлттық және трансшекаралық қозғалыс. Оған түрлі қауым өкілдері атсалысып жатыр. Олардың арасында мойындалмаған, тәуелсіздігі жоқ елдер де бар. Бірақ олардың бәрі ортақ диалогқа қатысып жатыр және бұл өте маңызды.
Кейбіреулер әлі күнге дейін Ресейдің отары болып отыр, жартылай отар жағдайында жүргендер бар. Бірақ бәріміз де отар болғанымызды мойындаудың өзі көп нәрседен хабар береді. Осы үніміз естіліп, өзіміз қолданып жүрген тіл ғаламдық отарсыздану дискурсының бір бөлігіне айналады деп үміттенемін.
